Μικρά Άρκτος

Η Μικρά Άρκτος (Λατινικά, ονομαστική: Ursa Minor, γενική Ursae Minoris αστρον. σύμβολο: UMi) είναι αστερισμός που σημειώθηκε στην αρχαιότητα από τον Πτολεμαίο και είναι ένας από τους 88 επίσημους αστερισμούς που θέσπισε η Διεθνής Αστρονομική Ένωση. Είναι αειφανής στην Ελλάδα.
Το σημαντικότερο ξεχωριστό γνώρισμα της Μικράς Άρκτου είναι ότι στα χρόνια μας περιέχει το Βόρειο Ουράνιο Πόλο. Συνορεύει μόνο με τους αστερισμούς Καμηλοπάρδαλη, Δράκοντα και Κηφέα. Τα επτά φωτεινότερα άστρα της Μικράς Άρκτου δίνουν την εντύπωση ότι σχηματίζουν μια κουτάλα, όμως τα 4 είναι αμυδρά. Το άστρο στην άκρη του χερουλιού της κουτάλας είναι ο Πολικός Αστέρας (Polaris), ο αστέρας που χρησιμεύει για τον εντοπισμό του Βορρά, όσο και του αστερισμού του: Βρίσκεται αν προεκτείνουμε το ευθύγραμμο τμήμα μεταξύ των α και β Μεγάλης Άρκτου προς την πλευρά του α κατά το πενταπλάσιο αυτού.

Ονομασίες και ιστορία

Λέγεται ότι τον αστερισμό καθιέρωσε τον 6ο αιώνα π.Χ. ο Έλληνας αστρονόμος Θαλής ο Μιλήσιος, αλλά είναι βέβαιο ότι ήδη χρησιμοποιούταν ως οδηγός από τους ναυτικούς. Στην αρχαιότητα η Μικρά Άρκτος, που σημαίνει «Μικρή Αρκούδα», ονομαζόταν «το φτερό του Δράκοντα», και ήταν τμήμα του αστερισμού Δράκοντα. Το φτερό του Δράκοντα ως ομάδα αστέρων έχει πια προ πολλού ξεχαστεί. Ο Άρατος ο Σολεύς, Έλληνας επικός ποιητής, λέγεται ότι ονόμασε τον αστερισμό Κυνόσουρα, δηλαδή «ουρά σκύλου». Η ονομασία αργότερα υιοθετήθηκε και από τους Ρωμαίους ως Cynosura, και διατηρήθηκε μέχρι και μετά την Αναγέννηση. Στην αρχαία Ελλάδα, αυτή ήταν κυρίως που ξεχώριζε την Μικρά Άρκτο, καθώς μοιραζόταν τα ονόματα `Αρκτος, `Αμαξα, `Αγαννα και Ελίκη με την Μεγάλη Άρκτο. Ο Βρετανός ιστορικός και «μυθολόγος» του 19ου αι. Sir George William Cox ταύτισε τη λέξη με το Λυκόσουρα, που αρχικώς θα εσήμαινε «Ουρά του Φωτός» (πρβλ. τα λυκόφως, λυκαυγές). Αλλά αυτό δεν φαίνεται κατάλληλο για ένα όχι τόσο φωτεινό αστερισμό. Παρόμοια ηχητικώς ακούγεται το όνομα ενός αστερισμού από την αρχαία Μεσοποταμία, του Antasurra (= η άνω σφαίρα) ή Annassurra (= ψηλός όταν ανατέλλει;). Οι Ρωμαίοι χρησιμοποιούσαν και το όνομα Ursa Phoenicia, από το αρχαίο ελληνικό όνομα του Πολικού Αστέρα, «Φοινίκη». Η παράδοση κατά την οποία οι Άρκτοι ήταν οι Κρητικές τροφοί του βρέφους Δία, που στη συνέχεια υψώθηκαν στους ουρανούς για την αφοσίωση στο καθήκον τους, υιοθετείται από τον Μανίλιο στον στίχο του: «Η μικρή αρκούδα που κούνησε τον δυνατό Δία».
Οι Άραβες γνώριζαν τη Μικρά Άρκτο ως Al Dubb al Asghar, ακριβής μετάφραση του «Μικρά Άρκτος» που παρεφθαρμένη από τον Bayer απαντάται ως Dhub Elezguar, αλλά πριν επηρεασθούν από τους Έλληνες τη θεωρούσαν ως μια ακόμα νεκροφόρο τράπεζα, όπως και τη Μεγάλη Άρκτο, με τους αστέρες της ουράς να είναι οι βαρυπενθούσες κόρες (Banat al Naash al Sughra) του νεκρού που την ακολουθούν σε νεκρική πομπή, όπως ακριβώς και στην περίπτωση της Μεγάλης. Σε πιο βουκολική εκδοχή, ο (σημερινός) Πολικός Αστέρας ήταν ο Νεαρός Τράγος. Ακόμα, οι Άραβες παρομοίαζαν την Μικρά Άρκτο με ψάρι, ενώ την αποκαλούσαν και Al Fass, η Τρύπα από όπου περνά ο γήινος άξονας.
Στους Πέρσες ήταν το Ihlilagji, το Μυροβάλανον ή καρπός της χουρμαδιάς, εκτός από τα κοινά με τη Μεγάλη Άρκτο Heft Rengh, Heft Averengh ή Hafturengh, διευκρινιζόμενα από το Kihin (= μικρή). Ο Γερμανός ανατολιστής Peter Jensen έβλεπε στη Μικρά Άρκτο τη Λεοπάρδαλη των Βαβυλωνίων, έμβλημα του σκότους, όπως το σκότος συμβόλιζε και στην Αίγυπτο ως το Τσακάλι του θεού Σηθ. Οι Κινέζοι την ονόμαζαν Peih Sing.
Οι αρχαίοι Σκανδιναυοί την αποκαλούσαν «το μικρότερο άρμα» ή Θρόνο του Θωρ, και οι απόγονοί τους στη σημερινή Δανία και Ισλανδία ακόμα τη λένε Litli Vagn, Μικρό Κάρο. Ο Δάντης αποκαλούσε τους 7 αστέρες της Cornu, όνομα κοινό και στους αμέσως επόμενους αιώνες, όπως φαίνεται και από το τρίτο γράμμα του Αμέριγκο Βεσπούτσι που ονομάζει τη Μικρά Άρκτο Elcorno. Παρόμοια, ήταν η Bocina (= σάλπιγγα) των Ισπανών βοσκών και Bogina (= βόας) των Ιταλών ναυτικών. Οι Αλφόνσειοι Πίνακες δίνουν την ονομασία Alruc(c)aba με αποτέλεσμα τη σύνθετη λέξη Dubherukabah που δίνει ο Ριτσιόλι.
Ο Καίσιος παρομοίασε την Μικρά Άρκτο με το άρμα που στάλθηκε από τον Ιωσήφ να φέρει τον πατέρα του στην Αίγυπτο, με το άρμα που μετέφερε τον Προφήτη Ηλία στους ουρανούς και με την αρκούδα που κατέσφαξε ο Δαυίδ.
Το συνηθέστερο λαϊκό όνομα έως σήμερα στις ΗΠΑ για τον αστερισμό είναι Little Dipper (= Μικρή Κουτάλα).

Οι φωτεινότεροι αστέρες

Ο Αργκελάντερ απέδιδε στη Μικρά Άρκτο 27 αστέρες ορατούς με γυμνό μάτι, ενώ ο Heis 54.

• Ο α Μικράς Άρκτου είναι πολύ γνωστός ως ο Πολικός Αστέρας, και είναι ο φωτεινότερος του αστερισμού με φαινόμενο μέγεθος 2,02.
• Ο β Μικράς Άρκτου, ο δεύτερος σε φωτεινότητα, επίσης έχει ιδιαίτερο όνομα: Κοτσάμπ (Kochab).
• Ο γ είναι ο Φερκάντ (Pherkad).
• Ο δ είναι γνωστός και ως Γιλντούν (Yildun).
• Ο ε έχει φαινόμενο μέγεθος 4,23 και φασματικό τύπο G5 III.
• Ο ζ, με φαινόμενο μέγεθος 4,32 και φασματικό τύπο A3 V, ονομαζόταν στην Κίνα Kow Chin.
• Ο 5 Μικράς Άρκτου έχει φαινόμενο μέγεθος 4,25 και φασματικό τύπο K4 III.

Αξιοσημείωτα στον αστερισμό

• O γαλαξίας «Νάνος της Μικράς Άρκτου» ή UGC 9749 είναι μέλος της Τοπικής Ομάδας σε απόσταση «μόλις» 230.000 έτη φωτός από τη Γη. Το φαινόμενο μέγεθός του είναι 10,9 αλλά η πολύ χαμηλή επιφανειακή του λαμπρότητα τον καθιστά αόρατο για ερασιτεχνικά τηλεσκόπια, παρά το ότι έχει φαινομενικές διαστάσεις 27 Χ 16 λεπτά του τόξου.

• Ο ιδιόμορφος γαλαξίας Arp 185 ή NGC 6217 έχει φαιν.μέγεθος 11,2.